2017 - Năm thiên tai nặng nề

Thông thường, trên Biển Đông chỉ có khoảng 10 - 11 cơn bão hoạt động mỗi năm. Năm 2017, lịch sử nha khí tượng lần đầu tiên ghi nhận vùng biển này có 16 cơn bão và sáu áp thấp nhiệt đới (ATNĐ). Vào năm 1964, ngành khí tượng ghi nhận có 16 cơn bão và ATNĐ hoạt động trong vùng Biển Đông. Nhưng thời điểm đó, dự báo vẫn chưa phân biệt bão hay áp thấp, tất cả đều gọi chung là bão. Năm 2013, lịch sử đã ghi nhận kỷ lục số trận bão trong một năm là 14 cơn, cũng trong năm này, có bốn ATNĐ hoạt động trên Biển Đông. Và bốn năm sau, kỷ lục số trận bão và ATNĐ đổ bộ vào Biển Đông một lần nữa bị phá vỡ.

Thiên tai ngày càng khốc liệt, dị thường, tính trái quy luật ngày càng gia tăng và ở mức độ, cường độ ngày càng lớn hơn, liên tục hơn, đặc biệt là những trận mưa lớn vào cuối mùa khi các hồ chứa đã tích đầy nước, bão rất mạnh vào khu vực ít khi xảy ra…

Và điểm đặc biệt của năm 2017, bão lũ không chỉ còn là “đặc sản” của miền trung, vùng Bắc Trung Bộ, mà đã lan xuống Nam Trung Bộ, ngược lên các tỉnh miền núi phía bắc và để lại những dư chấn nặng nề. Cứ mỗi trận bão lũ qua đi, nhìn lại con số người chết và những thiệt hại về kinh tế không khỏi giật mình ám ảnh.

Trong số năm cơn bão (tính đến cuối tháng 12-2017) đổ vào nước ta, bão số 10 và số 12 là hai cơn bão mạnh, có ảnh hưởng rộng và để lại hậu quả nặng nề nhất từ trước đến nay. Và những ngày cuối cùng của năm, bão số 16 được dự báo ở cấp thảm họa (cấp 15, mức rủi ro cấp 4) đe dọa Nam Bộ và TP Hồ Chí Minh.

Bão số 10 mặc dù được cảnh báo trước là đạt cấp độ rủi ro thiên tai cấp 3 (gần cao nhất trong các cấp độ rủi ro, và cũng là cơn bão đầu tiên được Chính phủ đưa ra cảnh báo cấp độ rủi ro trong năm nay), nhưng sức hoành hành và tàn phá vẫn không thể hình dung được. Bão số 10 cũng được liệt vào danh sách bão không theo quy luật. Đổ bộ vào khu vực Kỳ Anh (Hà Tĩnh), giáp Quảng Bình, bão số 10 hoành hành trên đất liền tới 6 tiếng đồng hồ, và để lại cả một dải miền trung tan hoang, điêu tàn.

Tháng 11, bão số 12 với tên quốc tế là Damrey, mạnh nhất trong năm, với cấp độ rủi ro thiên tai cấp 4, đổ bộ thẳng vào khu vực Nam Trung Bộ, nhất là Khánh Hòa, trung tâm du lịch – kinh tế phát triển, vài chục năm nay không có bão lớn. Cơn bão càn quét qua để lại một vùng tan tác, những lồng bè nuôi thủy sản mất trắng, những lồng tôm hùm hàng chục tỷ đồng, chỉ còn lại xác tôm, lồng bè…Thật ám ảnh khi sau cơn bão, người ta tìm thấy những thi thể người nông dân tay vẫn còn ôm chặt những bè nuôi cá, tôm. Nước mắt ngư dân lại chảy mặn trên những vùng biển tan hoang. Nhiều đường quốc lộ, tỉnh lộ bị sạt lở và mất thời gian rất lâu để thông tuyến, trong khi đó hàng chục chuyến bay cũng bị hoãn, hủy, gây ách tắc giao thông trong một thời gian không hề ngắn.

Bão lũ tràn qua một vùng đất thường rất đột ngột, bất ngờ, và qua đi nhanh chóng. Nhưng những mất mát, thiệt hại thì để lại dư chấn nặng nề không dễ nguôi quên. Hẳn nhiều người sẽ còn ám ảnh mãi hình ảnh một người mẹ ôm chặt con nhỏ lẫn trong đống đất bùn mà đội cứu hộ sau mấy ngày đào bới mới tìm thấy. Đó là vụ lở đất kinh hoàng tại xã Phú Cường, Tân Lạc, Hòa Bình. Một cơn lũ quét bất ngờ vào lúc 1 giờ sáng ngày 12-10 đã đổ ập theo hàng nghìn m3 đất đá, xóa sổ hoàn toàn bảy căn nhà và cướp đi sinh mạng của 18 người, trong đó nhiều người trong một gia đình. Một khung cảnh bình yên trong thung lũng suối Khanh – vốn là một dòng thác nên thơ nơi nhiều du khách đi qua vẫn dừng chân chụp ảnh- chỉ qua một đêm, nửa quả đồi ập xuống vùi lấp xóm nhỏ, biến nơi này trở nên tang thương. Hàng nghìn mét khối đất đá bao phủ một vùng rộng lớn, vùi lấp toàn bộ khu nhà của những người dân tộc Mường sinh sống đã rất lâu đời ở khu vực thung lũng suối Khanh này.

Tại hiện trường, có lúc lên tới 300 chiến sĩ gồm lính cứu hỏa, đội cứu hộ, công an, dân phòng, bộ đội… tham gia tìm người mất tích. Sau một tuần tìm kiếm cả ngày lẫn đêm, những thi thể cuối cùng bị vùi lấp đã được tìm thấy.

Thi thể mẹ con chị Đỗ Thị Sinh (37 tuổi) được tìm thấy vào khoảng 10 giờ sáng ngày 15-10, người mẹ trong tư thế ôm chặt đứa con lẫn trong bùn đất. Những hình ảnh ấy, mãi mãi là một nỗi ám ảnh về số phận con người, thật mỏng manh bé nhỏ trước sự nổi giận của thiên nhiên.

Cả một xóm khăn tang trắng xóa (Phú Cường, Tân Lạc, Hòa Bình) sau trận lũ quét. Người người bỏ công bỏ việc, đi tìm người thân mất tích, đi dọn dẹp nhà cửa, tìm mót từng thứ đồ vật nào còn dùng được…. Trường mầm non, trường tiểu học, các cô giáo nhặt từng cuốn vở, cuốn sách, từng món đồ chơi ngập bùn để tìm cách sửa sang, dùng lại. Dấu vết trận lũ in hằn trên mảng tường đen kịt màu đất và ô cửa vỡ tan, nham nhở gạch và xi măng. Địa bàn miền núi vốn đã khó khăn, hiểm trở, nay càng hiểm trở và khó khăn hơn sau mỗi trận lũ quét, lũ ống. Chỉ vài giờ đồng hồ lũ tràn qua, phải hàng tháng, có khi hàng năm mới khôi phục được cơ sở hạ tầng trở lại như cũ.

Sạt lở đất cắt ngang tuyến đường sắt Hà Nội – Lào Cai, đoạn qua Yên Bái.

Đầu tháng 8, cả bản Kháo Giống, xã Kim Nọi (thị trấn Mù Cang Chải, Yên Bái) khóc thương bốn đứa trẻ bị lũ ống cuốn trên núi. Bốn anh em họ: Giàng A Táng (SN 2007), Giàng A Phai (SN 2010), Giàng A Hứ (SN 2002), Giàng A Lu (SN 2010) đang ngủ ở chòi chăn trâu trên rừng cách nhà gần 5km thì cơn lũ ập về vào rạng sáng 3-8 đã khiến bốn đứa trẻ tội nghiệp không kịp trở tay.

Cũng như vậy, năm 2017 để lại một câu chuyện xót xa về người phóng viên trẻ, đã bị lũ cuốn trôi khi đang tác nghiệp ngay tại hiện trường. Cái tên Đinh Hữu Dư trở thành nỗi đau của đồng nghiệp cả nước khi bỏ dở tất cả mọi sự nghiệp, ước mơ chỉ vì một nhịp cầu bị gãy- cuốn anh xuống dòng sông cuồn cuộn thác lũ trong chớp mắt.

Phóng viên Đinh Hữu Dư.

Đó là khoảng 12 giờ ngày 11-10, người phóng viên 29 tuổi của cơ quan Thông tấn xã Việt Nam thường trú tại Yên Bái, tác nghiệp tại cầu Thia, thị xã Nghĩa Lộ, Yên Bái thì bất ngờ mố cầu bị sập. Khi cầu sập, hình ảnh được ghi lại bởi chính đồng nghiệp của Dư cho thấy vẫn còn chiếc xe máy của Dư dựng bên thành cầu, để lại nỗi ám ảnh xót xa cho người đọc. Thiên tai bão lũ đã trở thành một “mặt trận” tác nghiệp đầy nguy hiểm của nghề báo. Đinh Hữu Dư đã được Thủ tướng truy tặng bằng khen vì dũng cảm hy sinh thân mình trong khi thực hiện nhiệm vụ.

Hiện trường cầu Thia, nơi phóng viên Đinh Hữu Dư và 5 người khác tử nạn.

Trong bão lũ, người ta nhớ về một câu chuyện, nhưng may mắn thay không phải là ai đó phải ra đi bởi bàn tay giận dữ của thiên nhiên, mà là một người dám dong thuyền ra khơi cứu người giữa cơn thịnh nộ của trời đất. Anh Nguyễn Bá Luân, Giám đốc Công ty TNHH Sơn Nam (thị trấn Vạn Giã, huyện Vạn Ninh, Khánh Hòa) và bảy đồng nghiệp đã dũng cảm lao mình ra biển cứu hơn 200 người. Chiều 4-11, khi tâm bão vừa đổ bộ vào Khánh Hòa, phát hiện thấy nhữngngư dân đang vật vã giữa cơn gió lớn, bám víu vào phao, thùng phuy giữa đám lồng bè đang bị bão đánh tan nát, anh Luân quyết định cùng các nhân viên dùng cano chạy ra cứu người. Dùng đèn pin, đèn pha tìm người, chạy nhiều chuyến liên tục, các anh đã đưa được hơn 200 người vào bờ an toàn. Với hành động này, anh Nguyễn Hữu Luân đã được Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc đã gửi thư biểu dương, khen ngợi.

Cũng có lẽ chưa năm nào đánh dấu trên bản đồ đất nước nhiều vùng bị ảnh hưởng thiên tai rộng lớn như năm nay. Bão, hoàn lưu kéo theo mưa lũ, trải rộng và kéo dài cả về thời gian lẫn không gian. Từ các tình bắc Trung Bộ từ Thanh Hóa, Nghệ An đến Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên – Huế… vốn đã quen với bão lũ hằng năm, cho đến nam Trung Bộ, Nam Bộ và các tỉnh miền núi phía bắc, hầu như trong năm 2017, bão lũ không chừa một dải đất nào. Những cơn bão từ mạnh đến rất mạnh liên tiếp thay phiên nhau ập vào đã khiến nhiều vùng, người dân không thể vực dậy kịp.

Đường sá, cầu cống, tháp truyền hình, cơ sở hạ tầng nhiều nơi tan hoang, phải mất hàng tháng trời mới sửa chữa lại được. Lúa, ngô, rau màu, các loại cây trồng, các loại vật nuôi, từ gia súc gia cầm đến thủy hải sản… lứa thì chưa đến độ đã phải thu hoạch chạy bão, lứa bị cuốn trôi, bị bão đánh tan tác. Có những người cầm cố cả cơ nghiệp, tài sản để vay vốn đầu tư làm ăn, chỉ một trận bão là tay trắng và mang thêm gánh nặng nợ nần.

Nếu như bão số 10 cấp độ thảm họa tàn phá tại Kỳ Anh (Hà Tĩnh) và các huyện tại Quảng Bình đã được dự báo trước, thì đến bão số 12, tại các tỉnh Phú Yên, Khánh Hòa, người dân chưa quen với bão, lần đầu tiên đối phó bão mạnh và bất ngờ không kịp trở tay, mất trắng tài sản. Rất nhiều người nuôi tôm hùm với tài sản ước trị giá hàng tỷ đồng mỗi hộ, đã mất sạchtheo cơn bão dữ. Chưa kể, nước lũ gây ngọt hóa còn ảnh hưởng môi trường nước, khiến tôm nuôi bị sốc… Nước mắt ngư dân mặn hơn nước biển.

Biểu đồ thiệt hại chung năm 2017

Sự vào cuộc quyết liệt của Chính phủ

Bộ đội giúp dân dọn dẹp đường phố sau bão số 12 tại Phú Yên.

Khi chúng tôi hoàn thành bài viết này thì cơn bão mạnh số 16 đã không đổ bộ vào Việt Nam đã biến thành vùng áp thấp nhiệt đới và tan trên biển, nhưng trước diễn biến phức tạp của bão, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc đã chủ trì hội nghị trực tuyến ứng phó, cùng tham gia chỉ đạo có cả Phó Thủ tướng Trịnh Đình Dũng. Vào thời điểm đó, sau khi chỉ đạo và phân công lực lượng ứng phó trong bão và yêu cầu các địa phương không để nhân dân đói ăn, bệnh tật sau bão, người đứng đầu Chính phủ đã nhận định: “Trường hợp bão suy yếu là một may mắn với chúng ta, cũng là thực tập cần thiết để chống chọi với thiên tai lũ lụt”.

Với tinh thần phòng chống bão một cách quyết liệt ấy của Chính phủ, cùng sự vào cuộc của các cấp, các ngành, địa phương, một phần nào đó đã góp phần hạn chế thiệt hại trước thiên tai nặng nề thời gian qua.

Trước mỗi cơn bão dự kiến sẽ đổ bộ vào Việt Nam, Ban chỉ đạo Trung ương về phòng chống thiên tai đều tổ chức họp để ứng phó khẩn cấp với bão. Đặc biệt, trong nhiều cơn bão lớn, Thủ tướng đã trực tiếp tham gia cuộc họp để chỉ đạo ứng phó, còn các Phó Thủ tướng đi thị sát kiểm tra, chỉ đạo từ việc phòng chống cho đến khắc phục hậu quả thiên tai.

Sau mỗi cơn bão lũ, việc tái thiết giúp người dân gặp nạn ổn định cuộc sống cũng là vấn đề được các cấp chính quyền quan tâm. Chính quyền huy động toàn bộ lực lượng từ bộ đội, công an, thanh niên tình nguyện… đến vùng bão lũ giúp dân khắc phục hậu quả, sớm ổn định cuộc sống.

Các đợt quyên góp giúp người dân vùng lũ được phát động từ các cấp Trung ương đến địa phương. Cuộc phát động đó diễn ra từ cấp cao của Đảng, Nhà nước, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, Chủ tịch nước Trần Đại Quang, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc các cấp chính quyền cơ sở và tổ chức, cá nhân, doanh nghiệp… Tất thảy mọi người đều sẵn sàng trích những đồng lương, thu nhập của mình để cứu giúp người bị nạn. Nghĩa cử đầy cao đẹp ấy diễn ra đều đặn và đầy trân quý sau mỗi đợt bão lũ.

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng phát động quyên góp ủng hộ đồng bào khắc phục hậu quả bão số 12.

Sau những cơn bão lớn như bão số 12, nhiều nước như Mỹ, Nga, Nhật Bản… và các tổ chức quốc tế cũng chung tay giúp đỡ Việt Nam khắc phục hậu quả sau bão.

Không còn chỉ là nguyên nhân khách quan

Những thiệt hại nặng từ thiên tai trong năm 2017, ngoài nguyên nhân khách quan là tình hình thiên tai ngày càng lớn cả về cường độ, số lần xuất hiện và trái quy luật; khó dự báo, cảnh báo, nhiều tình huống bất ngờ, vượt quá năng lực chống chịu, thì cũng có một phần không nhỏ là do nguyên nhân chủ quan.

Những năm gần đây, công tác dự báo bão đã chính xác hơn trước. Chính phủ và Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng chống thiên tai luôn kịp thời vào cuộc, tổ chức chỉ đạo ứng phó trước và sau bão, kịp thời thông báo đến người dân về mức độ nguy hiểm và hỗ trợ khắc phục hậu quả. Ngày 3-7-2017, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định thành lập Tổng cục Phòng chống thiên tai trực thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, nhằm tham mưu cho Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Ban chỉ đạo T.Ư về công tác Phòng chống thiên tai hiệu quả hơn.

Dấu vết trận lũ quét tại một trường học ở huyện Mù Cang Chải, Yên Bái.

Tuy nhiên, trước hiện tượng thiên tai ngày càng bất thường, không chỉ người dân mà chính quyền nhiều địa phương còn chủ quan, chưa quyết liệt và chưa có kinh nghiệm trong ứng phó với bão lớn, nhất là những nơi ít xảy ra thiên tai. Khánh Hòa, vùng đất đã 20 năm nay không có bão vào, có tới 45 người chết, chiếm tới một nửa số người thiệt mạng trong bão số 12, cũng bởi vì còn thiếu kinh nghiệm phòng chống bão.

Mặt khác, phương án ứng phó của một số địa phương còn chưa sát với thực tế, nhất là phương án sơ tán, di dời dân ở những nơi không an toàn. Lực lượng, trang thiết bị, phương tiện cứu hộ, cứu nạn còn thiếu, chưa phù hợp với thực tế; bố trí sắp xếp neo đậu tàu làm công tác cứu hộ, cứu nạn chưa hợp lý nên khi có sự cố cần tổ chức cứu nạn thì chưa kịp thời, không di chuyển được do không có đường ra phía biển.

Việc tham mưu xây dựng kế hoạch, phương án phòng chống thiên tai, nhất là với bão mạnh của các địa phương còn xa rời thực tế, không áp dụng được khi có tình huống thiên tai xảy ra.

Bên cạnh đó, nhận thức, hiểu biết, kỹ năng phòng chống thiên tai của của nhiều bộ phận dân cư còn yếu kém, nên nhiều khi tự gây rủi ro thiên tai cho bản thân, gia đình và cơ sở sản xuất. Nhiều người dân còn giữ thói quen làm nhà tại khu vực sát bờ sông suối, chân sườn núi; luôn tiềm ẩn rủi ro thiên tai nhưng không phòng, tránh kịp thời; sản xuất không đúng thời vụ…

Nhưng một nguyên nhân sâu xa hơn có thể nhìn thấy được, là nạn khai thác tài nguyên khoáng sản bừa bãi, chặt phá rừng phòng hộ… đang ngày đêm góp phần ngày một lớn vào những hậu quả nặng nề của thiên tai.

Quang cảnh điêu tàn sau đợt lũ quét tại Mù Cang Chải.

Theo Trung tâm Khí tượng Thủy văn Trung ương, mùa bão, ATNĐ sẽ kết thúc muộn, trong nửa cuối tháng 12-2017 và tháng 1, tháng 2-2018 vẫn có khả năng xuất hiện bão hoặc ATNĐ hoạt động trên khu vực phía nam Biển Đông. Ngoài ra, khả năng cao mùa bão năm 2018 sẽ bắt đầu sớm ở khu vực bắc Biển Đông.

Thế nên, năm 2017 khép lại, nhưng có thể vẫn chưa hết một mùa bão lũ bất thường. Lịch sử nha khí tượng cho thấy thiên tai sẽ ngày càng khốc liệt, nên kỹ năng phòng chống thiên tai của con người ngày càng phải cao hơn để thích ứng. Và trên hết, cần có những giải pháp lâu dài, dựa trên những nghiên cứu khoa học nhằm giảm thiểu thiệt hại những cơn cuồng nộ của thiên nhiên, để không phải có những bản tổng kết đau buồn về thiên tai nặng nề như 2017.